Vi nhựa là một thuật ngữ ngày càng phổ biến. Những hạt vật chất nhỏ bé này, thường không thể nhìn thấy bằng mắt thường, đã len lỏi vào mọi ngóc ngách của hành tinh, từ những đại dương sâu thẳm đến không khí chúng ta hít thở và thực phẩm chúng ta tiêu thụ. Sự hiện diện phổ biến của chúng đặt ra những câu hỏi nguy hiểm về nguồn gốc, con đường truyền lan và những nguy hiểm ẩn giấu mà chúng có thể gây ra cho môi trường và sức khỏe con người. Vì vậy, hãy cùng Nhựa Vĩ Hưng tìm hiểu về chủ đề này nhé!
Vi nhựa là gì?
Định nghĩa chung về vi nhựa
Vi nhựa được định nghĩa là các loại hạt nhựa rắn tổng hợp có kích thước dao động từ 1 nanomet (nm) đến 5 milimet (mm). Một sợi tóc người có chiều rộng khoảng 80.000 nanomet, cho thấy vi nhựa có thể nhỏ hơn rất nhiều nên những gì mắt thường có thể nhận biết. Đặc trưng của nhựa là chúng không phân hủy sinh học, tồn tại lâu dài trong môi trường.
Phân loại vi nhựa
Vi nhựa được phân loại thành hai nhóm chính dựa trên nguồn gốc của chúng:
- Vi nhựa sơ cấp (Primary Microplastics): Đây là những hạt nhựa được sản xuất từ đầu với kích thước nhỏ (thường dưới 5mm). Chúng thường có hình dạng đồng nhất (hình cầu hoặc hình viên) và thành phần hóa học rõ ràng vì được tạo ra để sử dụng trực tiếp.
- Vi nhựa thứ cấp (Microplastic thứ cấp): Hình thành do vỡ vụn từ nhựa lớn. Khi các vật thể nhựa (chai, túi, vải tổng hợp, lốp xe, lưới đánh cá,…) bị tác động của ánh nắng, mài mòn, và vi sinh, chúng dần giòn và tách ra thành những mảnh nhỏ hơn. Những mảnh vụn này có hình dạng không đều, sắc cạnh, có thể là sợi, miếng mỏng, hoặc vụn vụn tùy vào loại vật liệu ban đầu.
Vi nhựa đến từ đâu?
Vi nhựa có mặt khắp nơi trong môi trường thực hiện đa dạng các nguồn phát và các đường truyền lan phức tạp. Biết rõ những nguồn này là chìa khóa để xây dựng hiệu quả tối thiểu của chiến lược.
Nguồn vi nhựa sơ cấp
Vi nhựa sơ cấp được đưa trực tiếp vào môi trường từ nhiều sản phẩm và hoạt động khác nhau:
- Hạt vi cầu là vi nhựa nhỏ li ti có trong kem đánh răng, sữa rửa mặt và xà phòng tẩy tế bào chết, thường không được lọc trong hệ thống xử lý nước thải và theo dòng nước chảy ra sông, hồ, biển.
- Viên nhựa công nghiệp (nurdles) là hạt nhựa thô dùng làm nguyên liệu sản xuất, dễ bị rò rỉ ra môi trường trong quá trình vận chuyển hoặc quản lý không đúng cách tại nhà máy.
- Sợi tổng hợp phát sinh từ quần áo làm bằng polyester, nylon, spandex khi giặt, mỗi lần có thể thải ra hàng ngàn sợi vi nhựa vào nguồn nước thải.
- Các sản phẩm khác như kim tuyến, mực in, sơn phun và chất mài mòn công nghiệp cũng chứa vi nhựa sơ cấp, có thể phát tán ra môi trường trong quá trình sử dụng và thải bỏ.
Nguồn vi cấp thứ cấp
Đây là nguồn vi nhựa lớn nhất, hình thành khi các vật liệu nhựa lớn hơn (như chai nhựa, túi nilon, lốp xe, bao bì thực phẩm, lưới đánh cá phân mảnh và phân hủy trong môi trường môi trường.Quá trình phân hủy này được cung cấp bởi các môi trường yếu tố như bức xạ UV từ mặt trời (quang phân hủy), gió, sóng biển, mài mòn vật lý và hoạt động của vi sinh vật.
Con đường vi nhựa xâm nhập môi trường và thức ăn chuỗi
Vi nhựa là các mảnh nhựa rất nhỏ và đã được tìm thấy ở nhiều môi trường khác nhau trên Trái Đất, kể cả những nơi xa xôi không có con người sinh sống. Điều này cho thấy vi nhựa có khả năng lan truyền rộng và khó kiểm soát.
Trong nước
Vi nhựa được phát hiện trong nhiều vùng biển và đại dương, từ vùng băng ở Nam Cực đến các khu vực nhiệt đới. Chúng di chuyển theo dòng nước biển và thường tích tụ ở những nơi có dòng chảy xoáy mạnh.
Nguồn từ biển: Tàu chở hàng, tàu cá, tàu du lịch (rác sinh hoạt, lưới, dây nhựa), các hoạt động nuôi trồng thủy sản, khai thác dầu khí.
Nguồn từ đất liền: Du lịch ven biển (bao bì, rác thải), đô thị (nước thải, nước mưa, rác sinh hoạt), nông nghiệp (màng phủ, ống nhựa), bãi rác không kiểm soát hoặc xả rác trái phép.
Trong không khí
Vi nhựa có thể bay lơ lửng trong không khí và được gió mang đi rất xa, đến cả những khu vực hầu như không có hoạt động công nghiệp. Điều này cho thấy chúng không chỉ tồn tại dưới nước hay trên mặt đất, mà còn có thể lan rộng qua khí quyển.
Trong đất và nông nghiệp
Một phần vi nhựa trong đất đến từ việc sử dụng bùn thải (sau xử lý nước thải) để bón cho ruộng. Vi nhựa trong bùn sẽ tích tụ trong đất và có thể trôi vào sông ngòi khi mưa xuống.
Trong chuỗi thức ăn
Do kích thước rất nhỏ, vi nhựa có thể vượt qua nhiều hệ thống lọc và xâm nhập vào cơ thể người qua đường ăn uống.
Động vật biển: Nhiều loài cá và động vật có vỏ ăn phải vi nhựa. Các nghiên cứu đã xác nhận điều này tại nhiều vùng biển trên thế giới.
Thực phẩm & đồ uống: Vi nhựa từng được phát hiện trong một số sản phẩm tiêu dùng như muối, đường, nước đóng chai, bia, mật ong, sữa, trà, trái cây và rau củ.
Ảnh hưởng của vi nhựa đến môi trường và sức khỏe con người
Sự hiện diện phổ biến của vi nhựa trên toàn cầu đã làm tăng nhanh những lo ngại nguy hiểm về hoạt động của chúng đối với các hệ sinh thái và sức khỏe con người. Mặc dù nhiều nghiên cứu vẫn đang được tiến hành, những bằng chứng ban đầu đã chỉ ra những mối đe dọa đáng kể.
Ảnh ảnh hưởng đến môi trường
Ảnh hưởng đến môi trường và hệ sinh thái biển
Vi nhựa đã hiện diện khắp đại dương từ mặt nước đến đáy sâu, thậm chí cả các vùng cực xa xôi. Chúng đe dọa nghiêm trọng đến hệ sinh thái biển và sinh vật thủy sinh. Nhiều loài như cá, động vật có vỏ… vô tình nuốt phải vi nhựa, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng như tử vong, giảm khả năng sinh sản, đột biến gen (ảnh hưởng đến ADN), tích tụ vi nhựa trong cơ thể và thay đổi hành vi sinh học.
Vi nhựa không chỉ là vật thể gây hại cơ học mà còn là “chất vận chuyển độc tố”. Chúng có khả năng hấp thụ và mang theo các chất ô nhiễm hữu cơ bền vững (POP), kim loại nặng và nhiều hóa chất độc hại khác, làm tăng nguy cơ xâm nhập của những chất này vào cơ thể sinh vật.
Tác động đến đất và hệ sinh thái nông nghiệp
Trên đất liền, vi nhựa xâm nhập vào môi trường nông nghiệp chủ yếu thông qua bùn thải được sử dụng làm phân bón. Khi tích tụ trong đất, chúng ảnh hưởng đến cấu trúc và chất lượng đất, làm suy giảm hoạt động của hệ vi sinh vật, từ đó tác động tiêu cực đến năng suất của cây trồng.
Tác động đến chuỗi thức ăn và sức khỏe con người
Vi nhựa có khả năng xâm nhập và tích lũy trong sinh vật biển, thực vật và dần đi vào chuỗi thức ăn của con người. Các nghiên cứu đã phát hiện vi nhựa trong nhiều loại thực phẩm tiêu dùng hàng ngày như muối, hải sản, đường, bia, nước đóng chai, sữa, mật ong, trà và rau quả. Điều này đặt ra mối lo ngại lớn về ảnh hưởng tiềm tàng của vi nhựa đến sức khỏe con người.
Ảnh có tác dụng tốt cho sức khỏe con người
Rối loạn nội tiết và hormone
Vi nhựa thường chứa hoặc hấp thụ các chất phụ gia độc hại như BPA, phthalates (chất làm dẻo), chất chống cháy và chất kháng khuẩn. Những hóa chất này có thể hoạt động như các chất gây rối loạn nội tiết (endocrine disruptors), làm mất cân bằng hormone trong cơ thể. Hậu quả có thể bao gồm rối loạn sinh lý nam – nữ, dậy thì sớm, giảm chất lượng tinh trùng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng sinh sản.
Tăng nguy cơ ung thư
Một số hạt vi nhựa có thể mang theo các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy (POP) như dioxin, PCB, hoặc kim loại nặng. Đây là những chất có độc tính cao, và khi tích lũy lâu dài trong cơ thể, chúng làm tăng nguy cơ mắc các loại ung thư nguy hiểm.
Ảnh hưởng đến hệ thần kinh
Các nghiên cứu trên động vật cho thấy vi nhựa có thể vượt qua hàng rào máu não, xâm nhập vào mô não và gây tổn thương hệ thần kinh. Tác động thần kinh có thể bao gồm rối loạn chức năng não, suy giảm trí nhớ, hành vi bất thường, thậm chí có liên quan đến các biểu hiện trầm cảm và stress.
Tác động lên tim mạch và hệ miễn dịch
Một số nghiên cứu đã cảnh báo rằng vi nhựa có thể gây viêm mạch máu và làm cản trở quá trình lưu thông máu. Chúng cũng có thể kích thích hệ miễn dịch hoạt động bất thường, gây ra các phản ứng miễn dịch không kiểm soát và làm suy yếu khả năng tự phòng vệ của cơ thể trước bệnh tật.
Gây viêm và rối loạn chuyển hóa
Khi đi vào cơ thể, vi nhựa có thể kích hoạt phản ứng viêm mãn tính ở các cơ quan như ruột, gan và phổi. Những phản ứng này được cho là có liên quan đến các bệnh lý phổ biến hiện nay như tiểu đường tuýp 2, béo phì, và hội chứng ruột kích thích (IBS).
Nguy cơ với phụ nữ mang thai và trẻ sơ sinh
Đáng lo ngại, vi nhựa đã được phát hiện trong nhau thai và cả trong cơ thể thai nhi sinh non. Một số nghiên cứu nghi ngờ rằng vi nhựa có thể ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình phát triển của thai nhi, làm tăng nguy cơ sinh non và làm thay đổi hệ miễn dịch bẩm sinh của trẻ sơ sinh, dẫn đến các vấn đề sức khỏe lâu dài.
Giải pháp hạn chế vi nhựa
Giảm sử dụng nhựa dùng một lần
Một trong những cách hiệu quả nhất để hạn chế vi nhựa là giảm thiểu việc sử dụng các sản phẩm nhựa dùng một lần như túi nilon, ống hút nhựa, hộp xốp hay muỗng nhựa. Thay vào đó, nên ưu tiên sử dụng các sản phẩm có thể tái sử dụng nhiều lần, giúp giảm lượng nhựa thải ra môi trường hàng ngày.
Lựa chọn sản phẩm có ít nhựa
Khi mua sắm, hãy chú ý đến thành phần sản phẩm. Tránh sử dụng mỹ phẩm chứa microbeads – các vi hạt nhựa thường có trong sữa rửa mặt, kem tẩy tế bào chết. Ưu tiên các sản phẩm dán nhãn “No Microplastic” hoặc được chứng nhận là thân thiện với môi trường.
Phân loại rác và xử lý đúng cách
Việc phân loại rác tại nguồn đóng vai trò rất quan trọng. Không nên vứt nhựa lẫn với rác hữu cơ và tuyệt đối tránh đốt nhựa bừa bãi, vì khói bụi từ nhựa cháy có thể phát tán vi nhựa vào không khí, gây hại đến sức khỏe con người và môi trường.
Phân loại rác thải nhựa (Ảnh sưu tầm)
Tham gia hoặc hỗ trợ các chương trình làm sạch
Mỗi người có thể góp phần làm sạch môi trường bằng cách tham gia các hoạt động thu gom rác tại địa phương, đặc biệt ở sông, biển và khu vực công cộng. Ngoài ra, có thể ủng hộ các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường để lan toả ý thức cộng đồng.
Tránh dùng đồ nhựa với thức ăn nóng
Nhiệt độ cao có thể khiến nhựa phân rã và giải phóng vi nhựa. Do đó, không nên đựng đồ nóng trong hộp nhựa, không quay nhựa trong lò vi sóng (trừ khi có nhãn “microwave-safe”).
Lọc nước sinh hoạt
Để giảm thiểu lượng vi nhựa trong nước máy, nên sử dụng các hệ thống lọc nước chất lượng cao, kết hợp màng lọc nano và than hoạt tính. Đây là cách giúp loại bỏ phần lớn hạt nhựa li ti trước khi nước được sử dụng cho sinh hoạt và nấu ăn.
Chọn hải sản có nguồn gốc rõ ràng
Hải sản có thể chứa nhiều vi nhựa nếu sống trong môi trường ô nhiễm. Khi mua, nên chọn loại có nguồn gốc rõ ràng, được nuôi trồng trong điều kiện kiểm soát tốt. Đồng thời, hạn chế ăn vỏ, ruột và nội tạng của hải sản nhỏ – nơi vi nhựa thường tích tụ nhiều nhất.
Ăn huống đa dạng, hạn chế thực phẩm chế biến sẵn
Đồ ăn đóng gói sẵn thường sử dụng bao bì nhựa hoặc nylon, làm tăng nguy cơ tiếp xúc với vi nhựa. Do đó, hãy ưu tiên sử dụng thực phẩm tươi, chế biến tại nhà và bảo quản bằng các vật liệu an toàn như thủy tinh hoặc inox. Thói quen ăn uống lành mạnh không chỉ tốt cho sức khỏe mà còn góp phần bảo vệ môi trường.
Kết luận
Vi nhựa không chỉ là một vấn đề môi trường, mà còn là lời nhắc nhở rõ ràng về mối liên hệ giữa cách chúng ta sống và sức khỏe của hành tinh. Để giảm thiểu mối nguy này, điều cần thiết là sự thay đổi bắt đầu từ những điều giản dị nhất như nói không với đồ nhựa dùng một lần, tiêu dùng có ý thức,… Khi từng người bắt đầu từ những việc nhỏ, chúng ta có thể cùng nhau tạo nên một thay đổi lớn – cho hiện tại bền vững và tương lai an toàn hơn.
